आयुर्वेदात शरीर शुद्धीकरणाला आरोग्य राखण्यासाठी खूप महत्त्व दिले आहे. पंचकर्म, हे आयुर्वेदातील पाच शुद्धीकरण उपचार, वमन (उलटी), विरेचन (जुलाब), बस्ती (एनिमा), नस्य (नाकातील औषध ), आणि रक्तमोक्षण (रक्तस्राव) यांचा समावेश करतात. या पद्धतींमध्ये, रक्तमोक्षण, विशेषतः जलौकावचरण (लीच थेरपी) ला रक्त शुद्ध करण्याच्या क्षमतेमुळे विशेष स्थान आहे.
आयुर्वेदातील रक्तधातूचे महत्त्व
आयुर्वेदानुसार, शरीर सात मूलभूत धातूंनी बनलेले आहे: रस (प्लाझ्मा), रक्त (रक्त), मांस (मांसपेशी), मेद (चरबी), अस्थी (हाडे), मज्जा (हाडांच्या आतली मज्जा), आणि शुक्र (प्रजनन कारक शक्ती). रक्त, एक द्रव धातू असल्याने, पोषक द्रव्ये आणि घातक घटक तो वाहून नेतो. त्यामुळे रक्ताची शुद्धता अत्यावश्यक आहे. जर रक्तात विष किंवा अशुद्ध घटक जमा झाले तर ते विविध आरोग्य समस्या निर्माण करू शकतात. यासाठीच जलौकावचरण खूप फायदेशीर ठरते, कारण हे उपचार रक्त शुद्ध करून शरीरात संतुलन ठेवतात.
जलौकावचरण -एक प्राचीन उपचार पद्धती
लीच थेरपीचा वापर प्राचीन काळापासून जगभरात होताना दिसतो. आयुर्वेदात, भगवान धन्वंतरी, जे वैद्यकाचे देव आहेत, त्यांना एका हातात जलौका(लीच) धरलेले दाखवतात, जे या उपचाराचे महत्त्व अधोरेखित करते. विशिष्ठ पद्धतीच्या औषधी लीचचा या उपचारामध्ये महत्त्वपूर्ण वापर होतो.
जलौकावचरण कार्य कसे करते?
जलौका रक्तप्रवाह सुधारण्याच्या क्षमतेसाठी ओळखले जातात आणि त्यांच्या लाळेत आढळणाऱ्या विरोधी-रक्तस्रावक, विरोधी-संक्रमणकारक आणि विरोधी-प्रदाहक घटकांमुळे ते व्याधी बरा करण्यासाठी मदत करतात. लीचच्या लाळेमध्ये विविध जैविक घटक असतात जे वेदना कमी करण्यात, सूज कमी करण्यात आणि उपचार प्रक्रिया गतीमान करण्यात मदत करतात.
लीचसाठी विशेषतः सक्रिय आणि निरोगी जलौका निवडले जातात. उपचाराच्या क्षेत्राची स्वच्छता करून, लीच त्वचेवर लावली जाते. Leech त्वचेवर चिकटून रक्त शोषून घेते. जवळपास ४५ मिनिटे ते १ तास या प्रक्रियेचा कालावधी असतो, यामध्ये साधारण ५-१० मि.ली. रक्त काढले जाते. लीच त्वचेवरून विषारी पदार्थ, संक्रामक घटक आणि सूजयुक्त घटक दूर करते, त्यामुळे त्वरित आराम मिळतो.
खासकरून हर्पीज संसर्ग( नागीण अथवा नागवेढा )असलेल्या रुग्णांना, जे तीव्र वेदनेमुळे झोपू शकत नाहीत, या उपचारामुळे खूप दिलासा मिळतो. या थेरपीनंतर रुग्णांना सूज, खाज, आणि लालसरपण कमी झाल्याचे जाणवते, आणि बऱ्याचदा ते उपचारादरम्यानच झोपी जातात.
जलौकावचरण चे औषधी उपयोग
विविध प्रकारच्या समस्यांसाठी फायदेशीर ठरते:
- त्वचारोग: एक्झिमा, सोरायसिस, लायकेन प्लेनस, मेलास्मा, आणि फंगल इन्फेक्शन यासारख्या त्वचारोगांमध्ये लीच थेरपी उपयुक्त ठरते. व्हिटिलिगो आणि केस गळतीसारख्या अवस्थांमध्ये लीच उपचार सूक्ष्म रक्तप्रवाह सुधारून उपचार प्रक्रिया गतीमान करतो.
- जखमा: या उपचारामुळे विशेषतः डायबेटीस अल्सर आणि व्हेरिकोस अल्सरमध्ये, सूक्ष्म रक्तप्रवाह सुधारतो आणि संक्रमण कमी होते.
- सांधेदुखी आणि संधिवात: गुडघेदुखी, फ्रोझन शोल्डर, आणि टाचेदुखीमध्ये त्वरित आराम देतो.
- गँग्रीन आणि सूजलेल्या मूळव्याधी चे कोंब: गँग्रीनच्या प्रारंभिक अवस्थेत जलौकावचरण रक्तप्रवाह टिकवून ठेवते आणि सुजलेल्या मुळव्याधी मध्ये सूज कमी झाल्याने आराम मिळतो.
- फोड आणि गांठ: पुनरावृत्ती होणाऱ्या फोडांमध्ये जलौकावचरण ने वेगाने उपशय मिळतो.
- नेत्र आणि कर्करोग संबंधित समस्या: काही नेत्र विकारांमध्ये आणि कर्करोग रुग्णांमध्ये वेदना कमी करण्यासाठी सहाय्यक भूमिका निभावते.
- हर्पीज संसर्ग: हर्पीजसारख्या तीव्र वेदनेत रुग्णांना लगेच आराम मिळतो.
- सिस्टिक पिंपल्स (मुरुमे): सिस्टिक पिंपल्समध्ये लीच उपचार पुरळ कमी करून त्वचेला दुरुस्त करतो.
लीचच्या लाळेतील औषधी घटक
लीचच्या लाळेत ७-८ जैविक घटक असतात, जे विविध औषधी गुणधर्म देतात:
- हिरुडिन: एक महत्त्वाचा घटक जो रक्त गोठण्यापासून प्रतिबंधित करतो.
- कॅलिन: उपचारानंतर रक्तस्त्राव चालू ठेवतो, ज्यामुळे विषारी पदार्थ निघून जातात.
- बडेलिन आणि एग्लिन: प्रदाह कमी करतात.
- हायलुरोनिडेज: आजूबाजूच्या ऊतींची पारगम्यता वाढवतो, ज्यामुळे औषधी पदार्थांचा परिणाम वाढतो.
- लिपेस आणि इस्टेरेज: चरबीचे विघटन करून स्थानिक सूज कमी करतो.
निष्कर्ष
जलौकावचरण म्हणजे लीच थेरपी, एक प्राचीन आणि अत्यंत प्रभावी आयुर्वेदीय उपचार पद्धती आहे. अनेक रोगांमध्ये हा उपचार नैसर्गिक आणि परिणामकारक उपाय म्हणून काम करतो. हे रक्त शुद्ध करून, विषारी पदार्थ काढून टाकतं, ज्यामुळे शरीरात ऊर्जावान आणि निरोगी भावपदार्थ निर्माण होतात.